الف) حداقل یکی از علائم زیر وجود داشته باشد:

1) هذیان

2) توهم

3) تکلم نابسامان (مثلاً از خط خارج شدن مکرر یا بی‌ربط گویی)

4) رفتاری به وضوح نابسامان یا کاتاتونیک

توجه: اگر علائم شامل الگوهای پاسخی باشند که از نظر فرهنگی مقبول و مجاز هستند، نباید آن‌ها را به حساب آورد.

ب) مدت دوره‌های این اختلال با احتساب بازگشت کامل به سطح کارکرد پیش‌مرضی در پایان اختلال حداقل یک روز و حداکثر یک ماه باشد.

پ) علائم را با اختلال خلقی دارای خصایص روانپریشی، اختلال اسکیزوافکتیو، یا اسکیزوفرنی، نتوان بهتر توجیه کرد و نیز اختلال، ناشی از اثرات جسمی مستقیم یک ماده (مثلاً یکی از مواد مورد سوء مصرف، یا یک دارو) یا یک بیماری طبی عمومی نباشد.

معین کنید کدام مورد وجود دارد:

با عامل (عوامل) استرس‌زای واضح (روانپریشی واکنشی گذرا): وقتی است که علائم اندکی پس از وقایعی پیدا شده باشد که به تنهایی یا باهم تقریباً برای هر کسی که در محیط فرهنگی بیمار و در وضعیت مشابهی قرار دارد، به وضوح استرس‌زاست و نیز علائم علی‌الظاهر در پاسخ به وقایع مذکور روی داده باشد.

بدون عامل (عوامل) استرس‌زای واضح: ئقتی است کع علائم روانپریشی، اندکی پس از وقایعی پیدا نشده باشند که به تنهایی یا باهم برای تقریباً هرکسی که در محیط فرهنگی بیمار و در وضعیت مشابهی قرار دارد، به وضوح استرس‌زاست و یا علائم علی‌الظاهر در پاسخ به وقایع مذکور روی نداده باشد.

با شروع پسا زایمانی: وقتی است که اختلال در عرض چهار هفته بعد از زایمان شروع شده باشد.

ملاک‌های تشخیص در مورد اختلال روانپریشی

الف) در بافت ارتباط نزدیک با شخص یا اشخاص دیگری که هذیان جاافتاده‌ای دارند، فرد نیز دچار هذیان شود.

ب) محتوای این هذیان با هذیان جاافتاده آن فرد یا افراد دیگر مشابهت داشته باشد.

پ) اختلال را نتوان با یک اختلال روانپریشی دیگر (مثل اسکیزوفرنی) یا یک اختلال خلقی با خصایص روان‌پریشانه توجیه کرد و نیز ناشی از اثرات جسمی مستقیم یک ماده (مثلاً ماده‌ای که مورد سوء مصرف قرار می‌گیرد، یا یک دارو) یا یک بیماری طبی عمومی نباشد.

الف) هذیان‌های غیر غریب (یعنی شامل موقعیت‌هایی که در زندگی واقعی روی می‌دهد؛ موقعیت‌هایی از قبیل تحت تعقیب بودن، مسموم شدن، ابتلا به عفونت، دورادور مورد عشق و علاقه‌ی کسی قرار گرفتن، مورد خیانت همسر یا معشوق واقع شدن، یا بیمار شدن) حداقل به مدت یک ماه وجود داشته باشد.

ب) ملاک الف اسکیزوفرنی هرگز وجود نداشته باشد. نکته: توهم‌های لمسی یا بویایی در صورتی که ممکن است دیده شود که ارتباطی با دورنمایه هذیانی افراد داشته باشد.

پ) به جز اثر هذیان(ها) و تبعات آن(ها)، کارکرد فرد به نحو چشمگیری مختل نشده باشد و رفتارش به وضوح عجیب و غریب نباشد.

ت) اگر هم دوره‌ای خلقی همزمان با هذیان‌ها وجود دارد، کل مدت آن در مقایسه با مدت‌ دوره‌های هذیانی گذرا بوده باشد.

ث) اختلال ناشی از اثرات جسمی مستقیم یک ماده (مثلاً یک ماده مورد سوء مصرف، یا یک دارو) یا یک بیماری طبی عمومی نباشد.

معین کنید اختلال از کدام نوع است (انواع زیر براساس درونمایه هذیانی غالب در نظر گرفته شده است):

نوع جسمانی: هذیان‌های حاکی از این‌که فرد به نوعی نقص جسمی یا بیماری طبی عمومی دچار است.

نوع حسادت: هذیان‌هایی حاکی از این‌که شریک جنسی فرد وفادار نیست و به او خیانت می‌کند.

نوع خود بزرگ بینی: هذیان‌هایی حاکی از غلو در ارزش، قدرت، دانش، و یا هویت خود، یا حاکی از داشتن ارتباط ویژه با فردی ربانی یا مشهور.

نوع جنون عشقی (erotomanic): هذیان‌هایی حاکی از آن که فردی دیگر، که معمولاً موقعیت برتری هم دارد، عاشق وی شده است.

نوع گزند: هذیان‌هایی حاکی از این‌که فرد (یا یکی از نزدیکانش) به طریقی مورد شرارت واقع شده است.

نوع مختلط (mixed type): هذیان‌هایی که مشخصه بیش از یکی از انواع مذکور است، اما هیچ درونمایه‌ای بر دیگری غلبه ندارد.

نوع نامعین(NOS)

خصیصه‌های روانپریشانه نامتناسب با خلق:

شامل هذیان‌ها یا توهم‌هایی هستند که محتوای آن‌ها با مضامین تیپیک خلق افسرده یا مانیک هماهنگ نیست. درمورد افسردگی، هذیان‌ها یا توهم‌ها نباید شامل موضوعاتی مثل بی‌کفایتی شخصی، احساس گناه، بیماری، مرگ، هیچ‌انگاری، یا استحقاق مجازات باشند. در صورت وجود مانیا، هذیان‌ها یا توهمات نباید در برگیرنده مضمون‌های برخورداری از ارزش، قدرت، علم، یا هویت فوق‌العاده و یا داشتن ارتباطی ویژه با یک فرد مشهور یا الهی باشند. نمونه‌هایی از خصایص روان‌پریشانه ناهمخوان با خلق عبارتند از هذیان‌های گزند (بدون محتوای خود بزرگ پندارانه یا تحقیر خویشتن)، کاشت فکر، انتشار فکر، و هذیان تحت کنترل بودن که محتوای آن هیچ ارتباط واضحی با موضوعات ذکر شده در فوق ندارد.

خصیصه‌های روانپریشانه متناسب با خلق:

هذیان‌ها یا توهم‌هایی که محتوای آن‌ها با موضوعات نوعی (تیپیک) خلق افسرده یا مانیک، به طور کامل هماهنگ باشد.

اگر خلق فرد افسرده باشد، محتوای هذیان‌ها یا توهم‌ها می‌بایست شامل مضامینی مثل بی‌کفایتی شخصی، احساس گناه بیماری مرگ، هیچ‌انگاری، یا استحقاق مجازات باشد. این هذیان‌ می‌تواند محتوایی با موضوع گزند و آسیب نیز داشته باشد، البته در صورتی که اساس آن را مفاهیم مربوط به تحقیر خویشتن (نظیر استحقاق مجازات) تشکیل دهد. اگر خلق حالت مانیک دارد، محتوای این هذیان‌ها یا توهم‌ها شامل موضوعات مربوط به برخورداری فوق‌العاده از ارزش، قدرت، علم یا هویت، و یا داشتن ارتباط خاصی با یک فرد مشهور و ربانی است. درصورتی که این هذیان‌ها براساس مفاهیمی نظیر ارزش فوق‌العاده یا استحقاق مجازات بنا شده باشند، محتوای آن‌ها می‌تواند موضوعات مربوط به گزند و آسیب باشد.

انتشار فکر (thought broadcasting):

هذیانی با این مضمون که برخی از افکار فرد متعلق به خود او نیستند بلکه در ذهنش کاشته شده‌اند.

جسمی (somatic):

شکلی از هذیان که محتوای اصلی آن به شکل ظاهری یا عملکرد بدن فرد مربوط می‌شود.

گزند و آسیب (persecutory):

موضوع اصلی این هذیان عبارت است از این که فرد (یا یکی از نزدیکان وی) مورد حمله، آزار و اذیت، خیانت، آسیب، یا بدخواهی قرار گرفته و یا علیه او توطئه شده است.

هذیان انتساب (refrence):

نوعی هذیان با این مضمون که رویدادها، اشیاء یا سایر افراد در محیط بلافصل و اطراف فرد، معنا و اهمیتی خاص و غیرعادی دارند. معمولاً این هذیان‌ها ماهیت منفی یا توهین‌آمیزی دارند، ولی ممکن است محتوای آن‌ها خود بزرگ پندارانه باشد. هذیان انتساب با افکار انتساب متفاوت است، چون باور غلطی که در افکار انتساب وجود دارد به قدر کافی مستحکم و سازمان یافته نیست که شکل یک باور صادق به خود بگیرد.

تحت کنترل بودن (control):

این هذیان که احساسات، تکانه‌ها، افکار، یا اعمال به شکلی تجربه می‌شوند که گویی تحت کنترل یک نیروی خارجی قرار دارند، نه این‌که خود فرد آن‌ها را کنترل کند.